Guniguni, Simbolo, Sagimsim at mga halimbawa nito

GUNIGUNI

ANG GUNIGUNI

Sa pagsulat ng anumang akdang pampanitikan, sa malikot na pananaw ng makata ay hindi niya makakaligtaan ang gumamit ng guniguni. Ito ay nakaradagdag ng madali sa kahalagahan ng alinmang akdang sining. Tunghayan ang tula ni Jose de Jesus tungkol sa punongkahoy.

ISANG PUNONGKAHOY

Jose Corazon de Jesus

              Kung tatanawin mo sa malayong bundok,

Ako’y tila isang nakadipang krus

Sa napakatagal na pagkakaluhod,

      Parang hinahagkan ang paa ng Diyos!

Organo , sa loob ng isang simbahan,

Ay nananalangin sa kapighatian,

    Habang ang kandila ng sariling buhay,

    Magdamag na tanod sa aking libingan. . .

 

Sa aking paanan ay may isang batis,

     Maghapo’t magdamag na nagtutumangis,

Sa mga sanga ko ay nangakasabit

Ang pugad ng mga ibon ng pag-ibig.

Sa kinislap-kislap ng batis na iyan

Asa mo ri’y agos ng lubhang nunukal

At saka ang buwang tila nagdarasal,

Ako’y binabati ng ngiting malamlam!

Ang mga kampana sa tuwing orasyon,

Nagpapahiwatig sa akin ng taghoy

Ibon sa sanga ko’y may tabing ng dahon,

Batis sa paa ko’y may luha ng daloy.

Ngunit tingnan niyo ang aking narating,

Natuyo, namatay sa sariling aliw,

Naging krus ako ng pagsuyong laing ,

At bantay sa hukay sa gitna ng dilim.

Wala na, ang gabi ay lambong ng luksa,

Panakip sa aking namumutlang mukha!

Kahoy na nabuwal sa pagkakahiga

Ni ibon ni tao’y hindi na natuwa!

At iyong isipin nang nagdaang araw,

Isang kahoy akong malago’t malabay,

Ngayon ang sanga ko’y kurus sa libingan,

Dahon ko’y ginawang korona ng buhay.

Sa tulang ito, nagawang ipamalas ng makata ang kanyang sarili sa pamamagitan ng taludtod. Nagawa niyang ipakilala kung paano naglaro ang kanyang malikhaing guniguni sa tula na siya sa kanyang sarili lamang ang tanging nakalilikha, nakabubuo at nakapagpapaliwanag. Nasasalamin ditto ang damdaming nag-umapaw sa puso ng makata at ang paghuhulagpos ng damdaming iyan na nauwi sa panghihinayang. Pansinin ang isa pang tula na kung saan nagtulak sa may-akda para likhain ito ay ang kanya ring guniguni na maaaring napahuyap niya sa panahong siya’y nagtatamong, nalilito at nag-iisa. Ang tulang ito ay nagtamo ng unang gantimpala sa timpalak-pantik na iginawad sa Paaralang Gradwado ng Pamantasang Normal ng Pilipinas, taong 1976.

MAGING SINO KA MAN

Milagros B. Macaraig

Sa iyong bangungot ika’y may narinig,

Isang bulong wari’y kapus yaong tinig;

Sa pagkahimlay ika’y napatindig,

Sapo yaong noo pati iyang dibdib!

At sa durungan ikaw ay nanungaw,

At nagmatyag-matyag  sa dakong karimlan;

Nagmasid-masid ka’t saka mo inusal,

Sino kaya siya… sya kaya’y nasaan?

Dahil ang nais mo’y mabatid ang bulong,

Kung saan nagbuhat hagdan ay tinunton,

Binibitbit ang tabak sa puluhang kahoy,

At saka nagsindi ng ilawang bumbong.

Madilim na landas ang iyong binagtas,

Taglay sa sariling ika’y maghahanap;

Ang tabak at sulong iyong inapuhap,

Kinasangkapan mo sa pagpapagalugad.

Mahabang sandal ang iyong ginugol,

Sa paghahanap mo’y wala kang hinahon;

Ikaw ay nabigo sa pita mo’t misyon,

Ang pakay mo’t hangad hindi mo natunton!

Ang hapong katawan at pagal na isip,

At muling nagpilit sa kubo’y bumalik;

Muling iniunat ang paa at  bisig,

Hanggang makatulog mata mo’y mapikit.

Nagbukang-liwayway sunod ang umaga,

Pangyayaring iyon ‘yong naalaala

Sa iyong sarili ay nagtatanong ka,

Ano kaya iyon … sino kaya siya?

Ang mga taludtod ng tula ay naglalarawan ng kahiwagaang hindimatugunan ng lakas at isipan ng may-akda. Ngunit sa tulang ito ay maipapaliwanag niya ang tinutugpang kahulugan ng kanyang bungang-tulog. Maaaring masabing naging matalas ang kanyang pakiramdam ngunit mahina ang kanyang mga paningin dahil hindi niya natagpuan ang nakakubling bagay o pangitaing nagmamalas at natatanaw ng iba. Hindi mabanaagan ng awtor ang silahis ng liwanag na lumalambong sa karimlan ngunit dahil sa kanyang taglay na pakiramdam alam niya ang kanyang tutugpain, ang kanyang mararating. Ito marahil ang sagimsim ng makata na siyang nangingibabaw sa alinmang akdang tula. Sa pagiging totoo ng makata, nararamtam niya ang magagarang kasuotan ang mga pangungusap sa paggamit ng mga piling salita, naisasataludtod ang mga kaisipan at dinamtan ng makulay na kappa upang mapalitaw ang pambihirang kahiwagaan at katotohanan. Ito ang naghahatid sa makata para makalikha ng guniguni na ang tanging pinagmulan ay ang sagimsim na likha ng kanyang bungang-tulog. Ito’y hindi isang kabaliwang panaginip.

Ang Sagimsim

            Ang labis na kapootan, walang kahulilip na kagalakan at kapighatian ay siyang pinamumulaklakan ng sagimsim. Tunghayan ang tulang sumusunod mula sa aklat ni Dr. Paz Belvez (Pamana – Katutubong Panitikan at Sining ng Pagkukuwento at Pagtula)

Ang Ilaw sa Parol

ni Cirio H. Panganiban

I

ILAW!... Gabi-gabi, ang ilaw na yaon

                                            Ay sinisindihan sa loob ng parol.

Isang munting kamay, kulubot at luoy.

        Ang di na magsawang sa habang panaho’y

Laging nag-iilaw sa ulilang balkon…

May pitong taon na ang nakalilipas

      Mula ngang umalis ang bugtong na anak.

-Lumaki sa layaw, nagmana ang pilak,

At ang magbinatang busog sa pangarap,

Nilinisan ang Ina’t ang mundo’y nilipad!

Kaya, buhat noon, ang Inang may hapis

Sa bugtong-hininga sugatan ang dibdib,

Inang palibhasa’y Ina ng Pag-ibig,

Hinihintay-hintay na muling magbalik.

Ang kanyang pag-asa’y darating sa bahay

Kaya, gabi-gabi, ang Ina’y may tanglaw,

Ilaw ng Pag-ibig sa dating tahanan,t

Patnubay ng anak sa kanyang pagdatal!

II

Ibong nakakulong, kapag nakalaya,

I ibig dumapo sa sangang mababa!

Ito ang nangyari sa  ating binate,

Sa nasang nakambtan ang sangundong tuwa’y

Halos di-ituntong ang paa sa lupa!

Mabilis ang kampay nitong kanyang pakpak

na nakikihabol sa lipad ng limbas

Ibig na ang langit ay kanyang malipad

                                                 Kahit pagkatapos, sa siwang ng ulap,

Magsabulalakaw na muling malaglag;

Parang nabulanggp sa pulo ng Lagim,

Tumakas nang upang humanap ng Aliw.

Puso palibhasa’y uhaw sa Paggiliw,

Sa alak ng Buhay ay nagpakalasing,

Nangarap sa kislap ng mga bituin!

Sa lalong malawak na dagat ng buhay

Ay pinapamangka ang murang isipan.

Sinundan ang gaos ng kaligayahan,

At nng mapasadsad sa dalampasiga’y

Humabol sa bula ng alon sa pampang!

Dati, sa bakurang alaga ng Ina,

Lumuwal sa pinto ng pagkakasala,

Humanap ng laya sa mundong ligaya,

At nang mahumaling sa bango at ganda’y

Sumusunod sa kaway ng maling pag-asa!

Sa hardin ng kanyang mga panaginip,

puso ay nagtanim ng unang pag-ibig.

Ito’y namulaklak sa init ng halik,

Magandang bulaklak na wala na raw tinik,

Bakit sumusugod sa may sintang dibdib?

III

Sa mahabang k’wintas na pinagdasalan

Ng hirap ng kanyang sinapit na buhay,

Ay ikasampu na ang yugto ng lumbay . . .

Natapos ang pista! Wala nang tugtugan!

Naubos ang handa, nabasag ang pinggan!

Labong ng kawayang nagpakatingala,

Tunglan nang lumaki’t mahutok sa lupa.

Ganyan siya ngayon: may sait, maputla,

Wala nang salapi, kaibigay’y wala,

May tinik sa puso’t sa mata’y may luha.

Sa kanyang gunita’y nagbabalik ngayon

ang masayang araw ng kanyang kahapon.

Nang siya’y mapilak, siya’y Panginoon,

Dangal ng lipunan, Hiyas ng Panahon,

Irog ng dalaga, tagumpay ng layon…

Mataas na uri ng kanyang kilatis,

sapagkat makislap pati kanyang damit,

ang mundo nga naman, daig pa ang pikit!...

walang tinitingnan kundi ang kilatis.

Mangarap? . . . tao ka, kahit walang bait!

Sa kislap ng kanyang mga ginto’t pilak

ay humahabol-habol pati alitaptap.

Nasilaw ang tala sa kanyang liwanag,

Ngunit nang maglho ang dating anag-ag,

isa mang bitui’y hindi na sumikat!

Sa bula ng alak ay kanyang nilunod

Ang hirap at sakit nitong ansinukob.

Kanyang pinsaya ang nangalulungkot;

Ngunit nang magmaliw ang pistang natapos,

Nagtawa sa kanya ang nagsipanood!

Sa palad ng kamay, kanyang pinakain

Ang mga katotohanang tapat kung magturing,

Kaydaming nabusog sa kanyang paggiliw

Ngunit nang magsaid ang lahat nang hain,

Katoto’u nawala! – Ang aso? … Narin din!

IV

Sa loob ng isang luma nang simbahan

Ang anak na sawi’y lumuhod sa altar.

Sa ngalan ng Birheng Ina ng Maykapal,

Yaong ‘Pagsisisi” ay kanyang dinasal.

Pagkatapos, nagk’rus, at doo’y lumisan.

Sa pinagkrusan na maraming landas,

Tagpuan ng mga naligaw na palad,

Kanyang tinalunton ang sariling bakas,

Nagpagpag pang minsan ng gabok at layak,

Nagbuntung-hininga at muling lumakad.

Sa gilid ng daan, ang nagtayong kahoy,

Nakaluhod manding bantay ng panahon,

Ay masusukatan ang layo sa nayon,

Mga ilang liko at sanlipad-ibon,

Matatanaw na rin ang kanilang bubong.

Ngunit gumabi na. At saka na may dilim

Na sag awing laot ay nagpapalagim,

Makasandali pa’y umunos ang hangin,

Bumugso ang ulan, at ang panganori’y,

Binati ng kidlat na lubhang matalim.

Sa tanglaw ng kidlat, kanyang naliliklik,

Pati ang talunton ng mahabang batis.

Ang batis na yao’y kanyang nababatid,

Dating salaminan ng bughaw na langit,

Hangganan ng lupang kanyang iniibig.

Ang ilaw ng parol, ay napansin niyang

Malamlam ang sinag, malungkot, ulila.

At ang kanyang luha’y humilam sa mata,

At ang kanyang dibdib ay lalong kumaba.

Buhay kaya, Diyos, ang mahal kong Ina…

V

Lagpak ang katawang sumapit sa balkon.

Na tinatanglawan ng ilaw sa parol.

Tumahol ang aso. At ang taong yao’y

Sinasal ng ubo, pagkuwa’y kinandong.

Ng munting kamay, kulubot at luoy.

Sa bisig ng Ina, anak ay nagbalik,

Katulad ng isang malayong pag-ibig.

Sa bisig na yaon, ang wasak na dibdib,

Para lang humanap ng sandaling langit,

Humimlay nang upang ganap na umidlip.

Mainit na bangkay at maputlang mukha,

Hinahagkan-hagkan ng Inang may luha.

Yaon ang pag-ibig na lubhang dakila,

Pag-ibig ng ina na Ina ng Awa,

Pag-ibig ng pusong Puso ni Bathala!

Ang palad ng tao’y umasa’t maghintay

Saka kung dumating ang palad na iyan,

Ang huling pag-asa’y agad namamatay…

At gaya ng parol sa dating tahanan

Kung kalian nang gabing namatay ang ilaw!

ANG SIMBOLO

Ayon kay Landicho (1972), ang simbolo ay isang makasining na sangkap na ang layunin ay kumtawan sa isang uri ng damdamin, bagay, paniniwala o kaisipan. Ayon sa kanya, lahat ng akdang pampanitikan ay nagtataglay nito dahil ito ay nagdudulot ng kaisahang-kintal o diwa sa akda. Batay sa wastong paggamit ng manunulat, ang simbolo ay kahiwagaan at katotohanan. Ito ang naghahatid sa makata para makalikha ng guniguni na ang tanging pinagmulan ay ang sagimsim na likha ng kanyang bungang-tulog. Ito’y hindi isang kabaliwang panaginip.

Ang Pagbabalik

ni Jose Corazon de Jesus

Babahagya ko nang sa noo’y nahagkan,

Sa mata ko’y luha ang nangag-unahan;

Isang panyong puti ang ikinakaway,

Nang siya’y iwan ko sa tabing hagdan;

Sa gayong kalungkot na pinaghihiway,

Mamamatay ako…. siya’y nalulumbay!

Nang sa tarangkahan ako’y makabagtas,

Pasigaw ang sabing, ‘Magbalik ka agad!’

Ang sagot ko’y ‘Oo, hindi magluluwat!’

Nakangiti akong luha’y nalalaglag…

At ako’y umalis, tinunton ang landas

Na biyak ang puso’t iniwan ang kabyak!

Lubog na ang araw, kalat na ang dilim,

At ang nuwan nama’y ibig nang magningning;

Nakaorasyon na noong aking datnin

Ang pinagsadya kong malayong lupain;

K’wagong nasa kubo’t mga ibong itim

Ang nagsisalubong sa aking pagdating.

Sa pinto ng narong tahana’y kumatok,

Pinatuloy ako ng magandang loob;

Kumain nang konti, natulog sa lungkot

Ang puso kong tila ayaw nang tumibok;

Ang kawikaan ko, ‘Pusong naglalagot’

Mamatay kung ako’y talagang tulog!’

Nang kinabukasang magawak ang dilim,

Araw’y namintanang mata’y nagniningning;

Sinimulan ko na ang dapat kong gawin;

Ako’y nag-araro, naglinang, nagtanim;

Nang magdidisyembre, tanim sa kaingin

Ay ginapas ko na’t sa irog dadalhin.

At ako’y umuwi, taglay ko ang lahat,

Mga bungang-kahoy, isang sakong bigas;

Bulaklak ng damo sa gilid ng landas

Ay pinupol ko na’t panghandog sa liyag;

Nang ako’y umalis, siya’y umiiyak…

Oh, marahil ngayon – siya’y magagalak!

At ako’y lumakad, halos lakad-takbo,

Sa may dakong ami’y meron pang musiko;

Ang aming thana’y masayang totoo

At nagkakagulo ang maraming tao…

‘Salamat sa Diyos!’ ang naibigkas ko,

‘Nalalaman nila na darating ako.’

At ako’y tumuloy… pinto nang mabuksan,

Mata’y napapikit sa aking namasdan;

Apat na kandila ang nangagbabantay

Sa paligid-ligid ng irog kong bangkay;

Mukha’y nakangiti at nang aking hagkan,

Para pang sinabi: ‘Irog ko, paalam!’

Sa tulang ito, maraming simbolismo ang ginamit ng makata na maaaring matukoy ng mga bumabasa. Mga simbolong ang tanging kahulugan ay di nalalayo sa ibig ipahiwatig ng may-akda dahil sa isang damdaming pinipithaya na likha ng kanyang karanasan na pinupuno ng madudulang tagpo sa kanyang buhay.

Ang simbolo kung gayon ay mabibigyan ng katuturang anumang pangitaing sumasagisag sa anumang bagay na pinagigitaw sa isipan o imahinasyon o maging damdamin ng makata. Sa bawat akdang tula hindi mawawala ang bagay na ito. Ito ang siyang tumatayong kasangkapan ng makata para lalo niyang maibulaslas ang nais niyang tukuyin sa hindi lantarang paraan ng pagpapahayag.

                                                                                               -FFAI (06-11-17)